Οι αστερισμοί του καλοκαιριού...!

Καλοκαίρεψε πια, και οι περισσότεροι από ‘μας, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο θα περάσουμε μερικές εβδομάδες ή έστω μερικές ημέρες μακριά από τις πόλεις σε κάποια εξοχή ή ακρογιαλιά. Ευκαιρία λοιπόν με την καθημερινή νυχτερινή ξαστεριά να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στον έναστρο νυχτερινό ουρανό. Έτσι ο θερινός παρατηρητής του ουρανού θα αντιληφθεί αμέσως πως τα φωτεινότερα άστρα είναι διατεταγμένα σε ομάδες που συχνά παρουσιάζουν παράξενα σχήματα. Είναι οι λεγόμενοι αστερισμοί. Ο καθορισμός της διατάξεως των άστρων που αποτελούν κάθε αστερισμό, οφείλεται στους αρχαίους λαούς και για αυτό η ερμηνεία τους είναι συχνά πολύ δύσκολη.

Στη Βαβυλώνα σκαλίστηκαν πάνω σε βράχους, στην Αίγυπτο ζωγραφίστηκαν πάνω σε πάπυρους, στην Αμερική σχεδιάστηκαν πάνω σε δέρματα βουβάλων, και στην Ελλάδα τους δόθηκαν τα ονόματα με τα οποία είναι γνωστοί ακόμη και σήμερα. Η μεγάλη πλειονότητα των άστρων που φαίνονται την νύχτα στον ουρανό, είναι άστρα που μοιάζουν πολύ με τον Ήλιο μας: τεράστιες πυρακτωμένες σφαίρες σε αεριώδη κατάσταση, εκατομμύρια φορές μεγαλύτερες από τη Γη μας, με θερμοκρασίες που κυμαίνονται από 3.000 έως 20.000 βαθμούς Κελσίου.

Ο Αρκτούρος, στον αστερισμό του Βοώτη, είναι για παράδειγμα 100 φορές λαμπρότερος από τον Ήλιο, ο δε Ντένεμπ στον αστερισμό του Κύκνου έχει 60.000 φορές μεγαλύτερη λαμπρότητα. Οι αποστάσεις όμως των άστρων είναι τόσο ασύλληπτα μεγάλες, που φαίνονται στον νυχτερινό ουρανό σαν αδύνατα φωτεινά στίγματα. Οι αστρονόμοι υπολογίζουν τις αποστάσεις τους σε έτη φωτός. Όπου ένα έτος φωτός αντιπροσωπεύει απόσταση 9,5 τρισεκατομμυρίων χιλιομέτρων. Μ’ αυτό το μέτρο ο Αρκτούρος απέχει από τη Γη 37 έτη φωτός και ο Ντένεμπ 1.600. Με άλλα λόγια, το φως του Ντένεμπ χρειάζεται 1.600 χρόνια για να φτάσει σε μας, παρ’ όλο που το φως τρέχει με ταχύτητα 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο!

Στον βόρειο ουρανό βλέπουμε τον αστερισμό της Μεγάλης Άμαξας. Τον είχε περιγράψει ο Όμηρος που γνώριζε και τις δύο του ονομασίες, της Μεγάλης Άμαξας και της Μεγάλης Άρκτου. Πολύ αργότερα, γύρω στα 350 π.Χ. ο Ερατοσθένης περιέλαβε και άλλα άστρα στον αστερισμό αυτό, αλλά διατήρησε την τεράστια ουρά της Άρκτου. Οι Ρωμαίοι ονόμαζαν τα 7 φωτεινά άστρα της Μεγάλης Άρκτου, τα 7 βόδια που αλωνίζουν, πιθανόν, γιατί τα άστρα αυτά κινούνται συνεχώς γύρω από τον πόλο του ουρανού, κατά την ημερήσια περιστροφή του ουράνιου θόλου.

Η Μεγάλη Άρκτος είναι ο καλύτερος οδηγός μας στα άστρα του βορείου ημισφαιρίου. Τα δύο άστρα στην άκρη του σώματος της (άλφα και βήτα) μας οδηγούν στον Πολικό Αστέρα (άλφα), το λαμπρότερο άστρο της Μικρής Άρκτου. Όλα τα άστρα στη διάρκεια του χρόνου φαίνονται να στριφογυρίζουν γύρω από τον Πολικό, γιατί εκεί κοντά βρίσκεται ο Βόρειος Ουράνιος Πόλος, το σημείο δηλαδή του ουρανού πάνω στο οποίο χτυπάει ο άξονας της Γης όταν προεκταθεί προς τα πάνω.

Μία ευθεία γραμμή που ενώνει το προτελευταίο άστρο της ουράς της Μεγάλης Άρκτου, που ονομάζεται Μιζάρ (ζήτα Μεγάλης Άρκτου), και τον Πολικό μας οδηγεί στον αστερισμό της Κασσιόπης που μοιάζει με αναποδογυρισμένο κεφαλαίο Μ. Ο Μιζάρ, έχει έναν δυσδιάκριτο συνοδό ο οποίος στην αρχαιότητα αποτελούσε ένα είδος τεστ παρατηρητικότητας. Με την βοήθεια ενός ισχυρού τηλεσκοπίου ο Μιζάρ αποκαλύπτεται ως ένα τριπλό αστρικό σύστημα. Εκεί κοντά βρίσκονται και τα λείψανα ενός άστρου που εξερράγη πριν από 300 χρόνια. Είναι η Κασσιόπη Α, μια τεράστια πηγή ραδιοακτινοβολιών που η παρατήρησή του είναι αδύνατη χωρίς ειδικά όργανα.

Στον αστερισμό του Κηφέα βρίσκεται το παλλόμενο άστρο Δέλτα Κηφέα. Είναι ο πρώτος Κηφίδης (ένα είδος παλλόμενων άστρων) που ανακαλύφτηκε. Μέχρι τώρα έχουν ανακαλυφθεί πολλές εκατοντάδες τέτοιων μεταβλητών άστρων σε διάφορες περιοχές του ουρανού, διαπιστώθηκε δε ότι όλα αυτά τα άστρα, που ονομάστηκαν Κηφίδες, υποτάσσονται σ’ έναν αυστηρό νόμο: όσο μεγαλύτερη είναι η ακτινοβολία τους, τόσο μεγαλύτερο είναι και το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ δύο ίδιων φάσεων, η περίοδος, όπως ονομάζεται. Ο νόμος αυτός είναι πολύ σημαντικός, διότι οδήγησε τους αστρονόμους στην ανακάλυψη ενός τρόπου μέτρηση της απόστασης των άστρων, αφού ακόμη και σήμερα τα άστρα του τύπου δέλτα Κηφέως παίζουν μεγάλο ρόλο για την μέτρηση των αστρικών αποστάσεων.

Η καμπύλη ουρά της Μεγάλης Άρκτου μας οδηγεί στον Αρκτούρο (άλφα Βοώτη), ενώ αν συνεχίσουμε την καμπύλη αυτή προέκταση θα φτάσουμε στον Στάχυ (άλφα Παρθένου), το λαμπρότερο άστρο στον αστερισμό της Παρθένου. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Αρκτούρος είναι ένας γίγαντας με 25 φορές μεγαλύτερη διάμετρο από αυτήν που έχει ο Ήλιος και το τέταρτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό σε απόσταση 37 ετών φωτός από τη Γη.

Ένας από τους πιο γνωστούς μύθους της Αρχαίας Ελλάδας, περιγράφει τους 12 άθλους του Ηρακλή. Και να που στον θερινό ουρανό ο Ηρακλής είναι από τους πιο εμφανείς αστερισμούς του. Στον αστερισμό αυτόν υπάρχουν πολλά μεταβλητά άστρα. Σ’ αυτόν μπορεί επίσης να διακρίνει κανείς με γυμνό μάτι, με κάποια δυσκολία φυσικά, το γνωστό σφαιρωτό σμήνος του Ηρακλή. Στο τηλεσκόπιο όμως μας παρουσιάζει μιαν εξαιρετική όψη. Το σμήνος αυτό βρίσκεται σε απόσταση 25.100 ετών φωτός, ενώ περισσότερα από 50.000 άστρα του είναι τόσο λαμπρά, ώστε να παρατηρούνται με τα τηλεσκόπια. Αντίθετα στο κέντρο του είναι τόσο πυκνά, ώστε δεν μπορούμε να τα ξεχωρίσουμε. Υπολογίζεται ότι θα έχει γύρω στο 1.000.000 άστρα, ενώ το φως χρειάζεται 165 χρόνια για να διατρέξει την διάμετρό του.

Δίπλα στον Ηρακλή, βλέπουμε τον αστερισμό του Βόρειου Στεφάνου με το λαμπρότερο άστρο του, τον Μαργαρίτη, ενώ στα νοτιοανατολικά, κοντά στον ορίζοντα, βρίσκεται ο Τοξότης, όπου και το κέντρο του Γαλαξία μας. Τα πραγματικό κέντρο φυσικά είναι κρυμμένο από μια κοσμική ομίχλη αερίων και σκόνης που μας αποκαλύπτεται μερικώς μόνο από τα ραδιοτηλεσκόπια. Η απεικόνιση της ραδιοακτινοβολίας του μας υποδηλώνει ένα είδος νεφελώματος που προέρχεται από την ύπαρξη μιας Μαύρης Τρύπας, μιας διαστημικής δύνης όπου χιλιάδες γέρικα άστρα χάνονται στα απύθμενα βάθη της βαρύτητας που δημιουργεί. Τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από ένα τέτοιο αντικείμενο, ούτε κι αυτό ακόμη το φως. Γι’ αυτό και η ανακάλυψη μιας μαύρης τρύπας μπορεί να γίνει μόνο από την επίδραση που έχει αυτή στη γύρω της περιοχή και σε κάποιο γειτονικό της άστρο.

Στα αριστερά του Τοξότη φαίνεται και ο Σκορπιός. Η κεντρική αυτή περιοχή του Γαλαξία μας είναι ιδιαίτερα θεαματική με πρώτον και καλύτερο τον Αντάρη (άλφα Σκορπιού), την καρδιά δηλαδή του Σκορπιού, όπου ένα τεράστιο νεφέλωμα αερίων και σκόνης έχει έκταση πέντε ετών φωτός και περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες άστρα.

Γύρω στα μεσάνυχτα, ο Γαλαξίας φαίνεται να εκτείνεται στον ουρανό σαν μια θαμπή φωτισμένη ταινία. Μόνο με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου μπορέσαμε να ερευνήσουμε σιγά-σιγά τα μυστικά του. Με τα σημερινά μεγάλα τηλεσκόπια βλέπουμε ότι αποτελείται από εκατομμύρια αμυδρά φωτισμένα άστρα, που δημιουργούν αυτή την ασθενή γαλακτερή λάμψη. Οι αποστάσεις τους μετρούνται σε χιλιάδες έτη φωτός. Αυτό σημαίνει ότι το φως που βλέπουμε απόψε έφυγε από τα άστρα αυτά πριν από χιλιάδες χρόνια. Γι’ αυτό όταν κοιτάζουμε τα νέφη αυτά των άστρων διεισδύουμε στο απώτερο παρελθόν.

Του κ. Διονύση Π. Σιμόπουλου
Επίτιμου Διευθυντή Ευγενιδείου Πλανηταρίου