Οικόσημα στην Τήνο...!

Έτος 1204. Οι ορδές της Δ' Σταυροφορίας ξεχύνονται στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τη διαμελίζουν. Ιταλοί και Γάλλοι οι περισσότεροι, οι σταυροφόροι ιδρύουν δουκάτα και πριγκιπάτα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Με βάση τη συμφωνία διαμελισμού που έχει υπογραφεί πριν από την κατάκτηση ακόμη, στη Βενετία έχουν κατακυρωθεί πολύ περισσότερα εδάφη απ' όσα μπορεί να καταλάβει με τις δυνάμεις της. Δίνει έτσι το δικαίωμα στους γόνους των αρχοντικών οικογενειών της να προχωρήσουν στην κατάληψη νησιών του Αιγαίου.

Ο Σανούντο, ο Ντάντολο, ο Μπαρόζι, ο Φόσκολο και άλλοι Ενετοί ευγενείς καταλαμβάνουν ένα ένα τα νησιά των Κυκλάδων. Στην Τήνο φτάνουν τ' αδέλφια Αντρέας και Ιερεμίας Γκίζι. Η οικογένειά τους θα διοικήσει το νησί μέχρι το 1390, οπότε θα περάσει στην άμεση δικαιοδοσία της Γαληνοτάτης για άλλα 325 χρόνια. Μαζί με τη θρησκεία και τα άλλα έθιμά τους, οι Φράγκοι ιππότες έφεραν στις νέες κτήσεις και τα οικόσημά τους, με πρώτο και καλύτερο το έμβλημα της Βενετίας. Η Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου δεν παρέλειπε να τοποθετεί το γνωστό φτερωτό λέοντα σε κάθε μέρος, κάθε φρούριο, κάθε περιοχή που έπεφτε στα χέρια της, σβήνοντας σχολαστικά τα ίχνη κάθε προηγούμενου εμβλήματος. Αλλά και όλοι οι άρχοντες και οι τιτλούχοι (ρέκτορες, βάιλοι, προβλεπτές, φρούραρχοι...) εντοίχιζαν τα οικόσημά τους στα υπέρθυρα των αρχοντικών και στις εκκλησίες που έχτιζαν, στα φρούρια, στις αποθήκες, στα πηγάδια των κτημάτων τους και, φυσικά, στις πλάκες που σκέπαζαν την τελευταία τους κατοικία. Δίπλα ή πάνω από το δικό τους οικόσημο οι ανώτεροι τιτλούχοι μπορούσαν να τοποθετήσουν το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, δικαίωμα που δεν διέθεταν οι οφικιούχοι δεύτερης τάξης.

Η αθηναϊκή γλαύκα και ο ρωμαϊκός αετός

Είναι άραγε οι Φράγκοι ιππότες οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν οικόσημα στον ελλαδικό χώρο; Ας πάμε πολλούς αιώνες πίσω, στην αρχαία Ελλάδα. Εξω από τη Θήβα ο στρατός του Πολυνείκη ετοιμάζεται να επιτεθεί στην πόλη. Η πένα του μεγάλου λογοπλάστη Αισχύλου, εξιστορώντας τις προετοιμασίες και την ατμόσφαιρα που επικρατεί, περιγράφει, μεταξύ άλλων, με λεπτομέρειες τις ασπίδες των εφτά πολεμάρχων με τα εμβλήματα που απεικονίζονται σε καθεμιά από αυτές. Με τη βοήθειά τους, οι οπλίτες μπορούσαν να τους ξεχωρίζουν πιο εύκολα στη διάρκεια της μάχης. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για κάποιου είδους οικόσημο -ένα σήμα ή σύμβολο που διακρίνει μια οικογένεια, μια πόλη, μια φυλετική ομάδα, από όλες τις άλλες. Αυτό επιτρέπει σε κάποιους να υποστηρίζουν ότι η χρήση των οικοσήμων ξεκίνησε στην πραγματικότητα από την αρχαία Ελλάδα. Και αν η περιγραφή του Αισχύλου είναι μια από τις παλαιότερες σχετικές γραπτές αναφορές, δεν είναι πάντως η πρώτη: ο Όμηρος στα έπη του είχε ήδη περιγράψει τη χρήση παρόμοιων οικογενειακών εμβλημάτων, τα οποία συνήθως εικονίζονταν πάνω στον οπλισμό των πολεμιστών. Έπειτα τα όπλα περνούσαν από πατέρα σε γιο, από γενιά σε γενιά, κι έτσι τα εμβλήματά τους κατέληγαν ν' αποτελούν διακριτικό της συγκεκριμένης οικογένειας.

Οι ελληνικές πόλεις-κράτη, άλλωστε, ήταν οι πρώτες που αποδεδειγμένα χρησιμοποίησαν κρατικά εθνόσημα, απεικονίζοντάς τα πάνω στα νομίσματα, αλλά και σε δεσπόζοντα σημεία τους. Η Αθήνα είχε τη γλαύκα, ιερό πουλί της προστάτιδάς της Αθηνάς. Η Αίγινα, μια θαλάσσια χελώνα. Και οι στρατιώτες της Σπάρτης ζωγράφιζαν στις ασπίδες τους ένα κόκκινο Λ, για να υπενθυμίζουν περήφανα σ' εχθρούς και φίλους για ποια πατρίδα καλούνταν να επιστρέψουν «ή ταν ή επί τας»: για την ηρωική Λακεδαίμονα. Όσο για τους Ρωμαίους, οι στρατιές τους έχτισαν μια αυτοκρατορία πολεμώντας κάτω από το λάβαρο με τον πασίγνωστο αετό της Ρώμης.

Μπορεί οι ρίζες να ανιχνεύονται στην αρχαία Ελλάδα, όμως η χρήση των οικοσήμων γενικεύτηκε στη διάρκεια του Μεσαίωνα. Το θεσμό ανέπτυξαν οι ευγενείς, υιοθετώντας ένα έμβλημα και απεικονίζοντάς το στις σφραγίδες και στις ασπίδες τους. Στα τέλη του 12ου αιώνα η συνήθεια άρχισε σιγά σιγά να επικρατεί στην Ιταλία, τη Γερμανία, την Ισπανία, τη Γαλλία, ενώ μέσω των Νορμανδών μεταφέρθηκε και στην Αγγλία. Με τις Σταυροφορίες και τις «γιόστρες» -τους αγώνες κονταρομαχίας- που συγκέντρωναν ιππότες από διάφορες χώρες, τα οικόσημα γνώρισαν μεγάλη άνθηση όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στο μουσουλμανικό κόσμο. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που δημιουργήθηκε πραγματική αναρχία, με τον κάθε ευγενή ή... λιγότερο ευγενή να υιοθετεί το δικό του οικόσημο, πράγμα που ανάγκασε τον βασιλιά Ερρίκο Ε' να βάλει μια τάξη, θεσπίζοντας κανονισμούς και αναθέτοντας την τήρησή τους σ' έναν αξιωματούχο της αυλής. Και δεν ήταν μόνο οι οικογένειες που είχαν τα οικόσημά τους: ο θεσμός επεκτάθηκε σε συντεχνίες, επαγγελματικές αδελφότητες, κολέγια, τις τέσσερις νομικές σχολές του Λονδίνου, πόλεις, ακόμη και στα βασίλεια, συνήθεια που άλλωστε παραμένει μέχρι τις μέρες μας.

Από την εποχή των ιπποτών

Ας επιστρέψουμε όμως στον κόσμο του φράγκικου Αιγαίου, τη Ρωμανία, όπως λεγόταν εκείνη την εποχή. Οι νέοι άρχοντες της περιοχής, οι Φράγκοι δούκες και πρίγκιπες, αρχίζουν να παραχωρούν τίτλους ευγενείας στους υπηκόους τους, για τις υπηρεσίες τους ή αναγνωρίζοντας τη μεγάλη οικονομική τους δύναμη. Άλλοι πάλι γίνονται «ευγενείς» με μικτούς γάμους, αποκτώντας έτσι το δικαίωμα να έχουν το δικό τους οικόσημο. Στην Τήνο, τα υπέρθυρα των αρχοντικών της τότε πρωτεύουσας, του Κάστρου, γεμίζουν σιγά σιγά με οικόσημα από ντόπιο μάρμαρο, λαξεμένα από ντόπιους τεχνίτες. Πότε πότε χρησιμοποιούνται υλικά από αρχαία οικοδομήματα (φερμένα καμιά φορά από τη Δήλο), τα οποία λαξεύονται ξανά.

Όταν τελικά οι Ενετοί εκδιώκονται από τους Οθωμανούς, το 1715, τα οικόσημα έχουν σε τέτοιο βαθμό ενσωματωθεί στα ντόπια έθιμα, που η χρήση τους περνάει στους νέους άρχοντες του νησιού. Και δεν είναι μόνον οι απόγονοι των παλιών ευγενών, αλλά και η νέα, αναδυόμενη τάξη των πλούσιων εμπόρων και των αστών, οι οποίοι οικειοποιούνται παλιά, εγκαταλειμμένα οικόσημα, τα τροποποιούν, προσθέτουν τα αρχικά τους και τα χρησιμοποιούν στα σπίτια τους. Άλλοι κατασκευάζουν δικά τους, εντελώς πρωτότυπα οικόσημα, συνδυάζοντας με αυθαίρετο τρόπο διάφορα στοιχεία.

Στο πέρασμα των χρόνων πολλά από τα παλιά οικόσημα του νησιού εξαφανίστηκαν. Αλλά μετακινήθηκαν σε διαφορετικά σημεία. Πολλών η προέλευση ξεχάστηκε, σε σημείο που κανείς σήμερα να μη θυμάται σε ποια οικογένεια ανήκαν. Παρ' όλα αυτά αρκετά παραμένουν σκορπισμένα σε διάφορα σημεία του νησιού, σπίτια, εκκλησίες, μοναστήρια, τάφους, μουσεία. Το καθένα τους έχει να διηγηθεί μια ιστορία. Και όλα κρατούν ακόμη κάτι από τη γοητεία και το μυστήριο μιας μακρινής, ηρωικής εποχής. Της εποχής των ιπποτών.

Οικόσημο οικογένειας Μαραγκού, 1868 - 1874, Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολικός Μητροπολιτικός Ναός Παναγίας Ροδαρίου.

Ιωάννης Μαραγκός, καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου (1866-1874). Οικογένεια της Τήνου. Το συγκεκριμένο ξυλόγλυπτο οικόσημο ανήκει σε μέλος της οικογένειας που διετέλεσε καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου, όπως προκύπτει και από το επισκοπικό καπέλλο με έξι θυσσάνους σε τρεις σειρές. Βρίσκεται στον άμβωνα του μητροπολιτικού ναού στην Ξινάρα, ο οποίος οικοδομήθηκε επί των ημερών του.

Οικόσημο οικογένειας Κολλάρου, 1818 - 1826, Ξινάρα (νήσος Τήνος), Ιδιωτική οικία.

Ιωάννης Κολλάρος, καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου (1818-1826). Οικογένεια της Τήνου. Το συγκεκριμένο οικόσημο, υποστηριζόμενο από δύο λέοντες, ανήκει σε μέλος της οικογένειας που διετέλεσε καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου, όπως προκύπτει από την επιγραφή, αλλά και από το επισκοπικό καπέλλο με έξι θυσσάνους σε τρεις σειρές.

Οικόσημο οικογένειας Καστέλλη, 1880, Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολικός Μητροπολιτικός Ναός Παναγίας Ροδαρίου.

Μιχαήλ Καστέλλης, καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου (1879-1897). Οικογένεια καθολικών της Σμύρνης, ιταλικής καταγωγής. Το συγκεκριμένο γύψινο οικόσημο ανήκει σε μέλος της οικογένειας που διετέλεσε καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου, όπως προκύπτει και από το επισκοπικό καπέλλο με έξι θυσσάνους σε τρεις σειρές. Βρίσκεται στην οροφή του μητροπολιτικού ναού στην Ξινάρα, ο οποίος ολοκληρώθηκε επί των ημερών του.

Έμβλημα του Βασιλείου της Γαλλίας, 1819 - 1825, Κτικάδος (νήσος Τήνος), Καθολικός Ναός Τιμίου Σταυρού.

Το έμβλημα του Βασιλείου της Γαλλίας, ο εστεμμένος θυρεός με τα εραλδικά κρινάνθεμα (τρία από το 1376), συναντάται συχνά σε καθολικές εκκλησίες του Αιγαίου από τα μέσα του 18ου αιώνα και υποδηλώνει την γαλλική προστασία.

Οικόσημο οίκου Τζουστινιάν, 1401 - 1600, Λουτρά (νήσος Τήνος), Μονή Ιησουιτών (καθολική).

Οίκος Βενετών πατρικίων, που έδωσε μεταξύ των άλλων ένα δόγη της Βενετίας (17ος αι.) και εννέα δούκες της Κρήτης (13ος, 14ος, 15ος και 16ος αι.). Το συγκεκριμένο οικόσημο προέρχεται από το Κάστρο της Τήνου (που καταστράφηκε το 1714), είναι όμως άγνωστο σε ποιο μέλος της οικογένειας ανήκε. Υπενθυμίζεται ότι η Τήνος διετέλεσε υπό βενετική κυριαρχία από το 1390 έως το 1714.

Αταύτιστο οικόσημο, 1601 - 1715, Τήνος (Χώρα), Ιδιωτική οικία. 

Η παράσταση αυτού του οικοσήμου (εστεμμένος λέων που κρατά σκήπτρο), οδηγεί τον μελετητή Αλέκο Φλωράκη να το συσχετίσει με το αντίστοιχο οικόσημο της οικογένειας Βιτσαρά της Πάρου και κατ' επέκταση με την βενετική οικογένεια Βιτσεράνο που μαρτυρείται στην Τήνο μεταξύ των ετών 1641 και 1700. 

Οικόσημο οίκου Βαλιέρ, 1624 - 1700, Βώλαξ (νήσος Τήνος), Ιδιωτική οικία.

Οίκος Βενετών πατρικίων, που έδωσε μεταξύ των άλλων δύο δόγηδες της Βενετίας τον 17ο αιώνα (Berticci Valier, 1656-1658, και Silvestro Valier, 1694-1700). 

Οικόσημο οικογένειας Κρεσέντιο, 1601 - 1716
Τήνος (Χώρα), Ιδιωτική οικία.

Αυτό το οικόσημο (τρεις ημισέληνοι ανερχόμενες) βρίσκεται τοποθετημένο σε υπέρθυρο ιδιωτικής οικίας στη Χώρα της Τήνου, συνοδευόμενο από την ημερομηνία 1552 και τα αρχικά N και C. 

Οικόσημο οικογένειας Πολιτιάνο, 1661
Τήνος (Χώρα), Ιδιωτική οικία

Giulio Politiano, Τα αρχικά G και P, σε συνδυασμό με τη χρονολογία 1661, οδηγούν τον μελετητή Αλέκο Φλωράκη να συσχετίσει το προκείμενο οικόσημο (εστεμμένος λέων όρθιος και πάνω από τον θυρεό εστεμμένος αετός με τις φτερούγες αναπεπταμένες) με τον ιταλικής καταγωγής αξιωματούχο Giulio Politiano, του οποίου η παρουσία μαρτυρείται στην Τήνο περί το 1660.

Οικόσημο του Γαβριήλ Ταταράκη, σε διώροφο κτήριο της Πλάκας Τήνου. Πάνω διακρίνεται η χρονολογία 1702.

Οικόσημο οίκου Δόρια, 1668
Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολική Αρχιεπισκοπή

Μαυρίκιος Δόριας, καθολικός επίσκοπος Τήνου (1654-1672). Οίκος Γενοβέζων πατρικίων, που έδωσε μεταξύ των άλλων έξι δόγηδες της Γένοβας (16ος-18ος αι.)

Οικόσημο οικογένειας Μοάτσου, 1439 - 1584
Οικισμός: Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολική Αρχιεπισκοπή

Οικογένεια της Τήνου και της Κρήτης, βενετικής καταγωγής.

Στις φωτογραφίες φαίνονται οι δυο όψεις μιας μαρμάρινης πλάκας από παριανό μάρμαρο, που φυλάσσεται στο μουσείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής στην Ξινάρα Τήνου. Στη μια του πλευρά φέρει το οικόσημο των Muazzo (Μοάτσου, Μουδάτσου) με αρχικά Μ.Μ., πιθανώς ενός εκ των διοικητών της Τήνου Marco Muazzo (1439) ή Marino Muazzo (1548).

Η πλάκα προέρχεται από το ιερό των συριακών θεών της Δήλου (128/7 π.Χ.) και στην άλλη όψη φέρει την εξής αφιερωτική επιγραφή προς τον Δία Αδάδ και την Ατάργατη: «Στον Άδαδο Δία και στην Ατάργατη (προσέφερε) αυτή την καθέδρα ο Ερμίας υπέρ του ιδίου, της γυναίκας του και των παιδιών του επί ιερέως Ιωίλου του Ιωίλου από το δήμο των Φλυέων».

Δηλαδή, τον 2ο αιώνα π.Χ. κάποιος από το σημερινό Χαλάνδρι Αττικής (αρχαία Φλύα) προσέφερε μια μαρμάρινη πλάκα στο ιερό της Δήλου. Δεκαεπτά σχεδόν αιώνες μετά, ένας ευγενής από την Τήνο πήρε τη συγκεκριμένη πλάκα από τη Δήλο, χάραξε στο πίσω μέρος της το οικόσημο της οικογένειάς του (ανάποδα) και την τοποθέτησε στο σπίτι του στην Τήνο. 

Οικόσημο οικογένειας Βιδάλη, 1711
Σκαλάδος (νήσος Τήνος), Ναός Αγίου Κωνσταντίνου (καθολικό ξωκλήσι).

Οικογένεια της Τήνου με βενετσιάνικες ρίζες, η οποία μαρτυρείται στο νησί τουλάχιστον από τον 15ο αιώνα και εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι σήμερα (Βιδάλης, Βιτάλης).

Οικόσημο οικογένειας Περπινιάνη (Περπινιά), 1614
Λουτρά (νήσος Τήνος), Μονή Oυρσουλινών 

Βαπτιστής Περπινιάνης, κόμης και ιππότης (17ος αιώνας). Οικογένεια της Τήνου, με βενετσιάνικες και πρωτύτερα με γαλλικές ρίζες. 

Οικόσημο οικογένειας Βιτάλη, 1692
Άγγελος Μαρία Βιτάλης (17ος αιώνας)

Οικογένεια της Κορσικής. Μέλη της εγκαταστάθηκαν στην Τήνο στα μέσα του 17ου αιώνα και έδρασαν ως κουρσάροι στην υπηρεσία της Βενετίας. Σημαντικότεροι ήταν ο Giorgio Maria Vitali (+1667) και ο ανηψιός του Angelo, που οικοδόμησε ένα ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, πιθανότατα στο (ερειπωμένο σήμερα) χωριό Φιλιππάδος. 

Από εκεί προέρχεται το προκείμενο οικόσημο, που συνοδεύεται από σχετική επιγραφή και την ημερομηνία 1692. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η παράσταση του οικοσήμου έχει τελειώς πελεκηθεί εσκεμμενα και δεν διακρίνεται σήμερα. 

Οικόσημο οίκου Βενιέρη, 1682
Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολική Αρχιεπισκοπή

Άγγελος Βενιέρης, καθολικός επίσκοπος Τήνου (1673-1699). Οίκος Βενετών πατρικίων, που έδωσε μεταξύ των άλλων τρεις δόγηδες της Βενετίας (14ος και 16ος αι.)

Οικόσημο οικογένειας Σιγάλα, 1738
Νικόλαος Σιγάλας, καθολικός επίσκοπος Τήνου και Μυκόνου (1716-1738)

Οικογένεια της Τήνου, της Σαντορίνης και της Κέρκυρας, με ιταλικές ρίζες.

Οικόσημο οικογένειας Μοάτσου, 1439 - 1584
Οικισμός: Ξινάρα (νήσος Τήνος), Καθολική Αρχιεπισκοπή

Οικογένεια της Τήνου και της Κρήτης, βενετικής καταγωγής.

Οικόσημο οικογένειας Αμοιραλή, 1880
Ξινάρα (νήσος Τήνος), Τοποθεσία: Καθολικός Μητροπολιτικός Ναός Παναγίας Ροδαρίου

Ιωάννης Ιωσήφ Αμοιραλής, καθολικός αρχιδιάκονος (+1880)

Οικογένεια της Τήνου, με βενετσιάνικες ρίζες. Το συγκεκριμένο οικόσημο (δύο άγκυρες διασταυρωμένες χιαστί, με ένα άστρο στην κορυφή) ανήκει σε μέλος της οικογένειας που διετέλεσε καθολικός κληρικός και το εκκλησιαστικό του καπέλλο φέρει από κάθε πλευρά τρεις θυσσάνους διατεταγμένους σε δύο σειρές.

Κείμενο: Τιτίνα Σπερελάκη 

Πηγή ηλεκτρονικής αναδημοσίευσης: www.kykladesnews.gr